COVID-19 ve Mental Sağlık Kapsamında Bir Proje Önerisi

[Not: El emeği olan bu proje önerim özellikle ülkemizdeki kamu ve özel kurumlarla işbirliklerine açıktır. Bu bağlamdaki dönüşleri beklerim.]

WM-KiDS: Çocukların COVID-19 Sebepli Olumsuz Mental Etkilerden Korunması İçin Yapay Zeka ve Oyunlaştırma Tabanlı Kitlesel Mobil Uygulama Geliştirilmesi

1. COVID-19 – Mental Sağlık ve Çocuklar

2019 yılındaki hızlı yayılımı neticesinde küresel bir salgın (pandemi) haline gelen COVID-19, günlük hayatı birçok yönden etkiler hale gelmiştir. COVID-19’un hızını kesmek için sosyal etkileşimin ve mesafenin azaltılması (izolasyon) kapsamında çeşitli önlemler alan devletler, uluslararası ve ulusal sınırlar içerisindeki seyahatlerin kısıtlanması, eğitim kurumlarının tatil edilmesi, iş yerlerinin faaliyetlerine ara vermesi ve çalışanların uzaktan (remote) çalışmaya geçmesi yönünde kararları işleme almıştır. Yine zaman zaman farklı ölçeklerde karantina ve sokağa çıkma yasaklarının uygulanması sonucunda günlük hayatın dünya çapında evlerde sürdürüldüğü bir evreye girilmiştir. Yaşanan bu evre, dijital bilgi işleme ve iletişim çözümlerinin önemini artırmış; ayrıca ekonomik, kültürel ve sosyal yönde değişen bir dünyaya yol açmıştır. Dijital çözümler, COVID-19’un teşhisi ve tedavisi yönünde olduğu kadar, iş süreçlerinin uzaktan gerçekleştirilmesini ve hatta öğrencilerin eğitimlerine uzaktan devam etmelerini mümkün kılmıştır. Bu noktada, COVID-19’un alt edilebilmesi adına ülkeler nezdinde işe koşulan önlemler ve kuşkusuz ki sağlık çalışanlarının insan-üstü gayretlerine ek olarak, kitlesel düzeyde bilinçlenme ve kenetlenme büyük önem taşımaktadır. İnsanlar arası mesafenin korunması ilkesine dayanan bir süreçte, büyük çapta bilinçlenme ve kenetlenme aksiyonları, bilgisayar teknolojisinin, mobil cihazların ve mobil iletişimin işe koşulduğu çözümleri gerekli kılmaktadır.

Acil durumlardan ve günlük hayatın rutininde meydana gelen değişimlerden ilk başta etkilenen kesimler arasında hiç kuşkusuz ki çocuklar gelmektedir (Gültekin ve Baran, 2005; Yavuz ve Mızrak, 2016). Özellikle ilkokul ve ortaokul çağında aktif gelişim ve öğrenme sürecinde olan çocukların eğitimsel süreçleri COVID-19 nedeniyle sekteye uğramış olsa da ülkemizde Millî Eğitim Bakanlığı ve üniversiteler ölçeğindeki çeşitli uzaktan eğitim uygulamalarıyla sürecin telafisi yönünde önlemler alınmış (Özer, 2020; Telli Yamamoto ve Altun, 2020), yine uluslararası bağlamda ülkeler, eğitim kurumlarının benzer uygulamalarıyla COVID-19 sürecinde eğitimsel planların aksamaması için acil çözümler işletmiştir (Saavedra, 2020; UNESCO, 2020; Zhou vd., 2020). Bu çözümler dışında çocuklar için önem arz eden diğer bir husus ise mental (zihinsel) sağlık durumlarıdır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), COVID-19’u 11 Mart 2020 tarihinde ‘küresel salgın (pandemi)’ olarak ilan etmiştir (World Health Organization, 2020a). Bu tarihten sadece bir hafta sonra; yani 18 Mart 2020 tarihinde ise aynı örgüt, bütün dünyayı ilgilendiren bir metin kaleme alarak; COVID-19 sürecinde mental sağlığın ve psikolojik düzeyin olumlu yönde korunması amacıyla neler yapılabileceğine ilişkin bir rehber yayınlamıştır (World Health Organization, 2020b). Yine 20 Mart 2020 tarihinde, dünyaca ünlü Scientific American dergisinin Web bloğunda Schoch-Spana (2020) tarafından yazılan “COVID-19’s Psychosocial Impacts” başlıklı makale, COVID-19 salgınının farklı yaş gruplarında yarattığı mental sağlık tehditlerini işaret etmesi açısından bir tesadüf değildir. Benzer şekilde başta COVID-19’un çıkış kaynağı olan Çin olmak üzere; ABD, Kanada, İngiltere, Avustralya, Hindistan, Tunus gibi dünyanın farklı noktalarındaki ülkelerde hükümetler ve önemli kurumlar düzeyinde mental sağlığın korunması konusunda bilgilendirmeler yapılmıştır (Avustralya Hükümeti Sağlık Departmanı, 2020, Birleşik Krallık Hükümeti, 2020; C-Span, 2020; Dong ve Bouey, 2020; Kanada Hükümeti, 2020; Kallivayalil, 2020; Tunus Cumhuriyeti Başkanlığı, 2020). Ülkemizde ise T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı önderliğinde (2020a; 2020b) COVID-19 ve Ruh Sağlığı bağlamında bilgilendirme çalışmaları yapılmış, Türkiye Psikiyatri Derneği (2020) ‘COVID-19 ve Ruh Sağlığı’ başlığı altında geniş kapsamlı açıklamalarda bulunmuş, yine Türk Psikologlar Derneği Travma, Afet ve Kriz Birimi de (2020) aynı konuda detaylı açıklamalarını kamuoyunun dikkatine sunmuştur. ‘Eve kapanan’ dünyada COVID-19’un her yaştan, cinsiyetten ve meslek grubundan bireyi mental olarak etkileyeceği bir gerçektir. Ancak dijitalleşen ve farklı açılardan değişen dünyanın geleceğini şekillendirecek olan, oldukça hassas bir grup olarak çocukların COVID-19’a karşı mental sağlığını korumak, özen gösterilmesi gereken bir aciliyet durumundadır. Bu noktada, Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği’nin çocukları ve ailelerini bilinçlendirmeyi amaçlayan bir rehber yayınlaması önemlidir (Ercan vd., 2020).

İlk paragraf altında ifade edilen; COVID-19’a karşı bilinçlenme ve kenetlenme yaklaşımına ek olarak, ikinci paragraf altında vurgulanan; çocukların mental sağlının korunması gerekliliği, ‘kitlesel’ bir çözümü işaret etmektedir. Nisan 2020’de The Lancet Psychiatry dergisinde yayınlanan, aralarında Oxford Üniversitesi ile Cambridge Üniversitesi’nin yer aldığı ve ABD, Birleşik Krallık ve İsveç kapsamındaki önde gelen araştırma enstitülerinden, toplam 25 bilim insanının kaleme aldığı görüş makalesinde, COVID-19’a karşı mental sağlığın korunması yönünde bir çağrı yapılmıştır (Holmes vd., 2020). Söz konusu çağrı özellikle çok-disiplinli (multidisciplinary) işbirliğinin gerekliliğini ifade etmekte ve dolayısıyla dijital dönüşümün ortasındaki dünyada teknoloji kullanımını ön plana çıkarmaktadır. Bu çalışmaya ek olarak; gerek COVID-19, gerekse benzeri küresel sağlık problemleri veya günlük hayatta strese sebep olan faktörler ile mental sağlık konusu üzerine birçok güncel çalışma literatürde yer almaktadır (Chen vd., 2020; Evans vd., 2018; Graham vd., 2019; Karasz vd., 2019; Kwan vd., 2020; Lai vd., 2020; Liu vd., 2019; Liu vd., 2020; Levecque vd., 2017; McDaniel vd., 2019; Pilgrim, 2019; Sehmi vd., 2019; Slade vd., 2017). Ancak The Lancet Psychiatry dergisinde güncel bir çağrının yapılması, bilimsel bağlamda halen çözümler geliştirilmesi gerektiğini ve COVID-19’un ayrıca özen gösterilmesi gereken bir unsur olduğunu göstermektedir. Yine daha önce ifade edilen ve kitlesel aksiyonlarla ilişkilendirilebilecek bilgisayar tabanlı, mobil yönelimli çözümler akla bireylerin ruh sağlığını koruma, stresle baş etme yönünde piyasada bulunan mobil uygulamaları getirmektedir. Bu uygulamalardan önde gelenleri Truschel (2020) tarafından yapılan inceleme kapsamında görülmekle beraber; söz konusu uygulamaların bilimsel altyapısının bulunmadığı, genellikle doğrudan çocukları hedef almadığı ve yine kişisel esenliğin sağlanması yönünde spesifik çözümleri işe koşarak, gerçek bireyler arası kitlesel etkileşimleri içermedikleri görülmektedir. Ayrıca milli ve yerli teknoloji üretimi noktasında bu yönde kitlesel ve çocukları hedef alan topyekûn bir çözüm ülkemizde henüz bulunmamaktadır. Bütün bu bulgular, kitlesel iletişimi ve etkileşimi güdüleyecek, COVID-19 sürecinden hareketle olası gelecek senaryolara karşı hazır bulunuşluk düzeyini artıran, ‘21. Yüzyılın petrolü’: veri odaklı, etkin bir mobil uygulama sisteminin (yazılımının) geliştirilmesi fikrini güçlendirmektedir.

Açıklamalardan hareketle bu proje önerisinde ortaya konulan çözüm, sosyal izolasyonda olan çocukların mental sağlıklarının bozulmasını önlemek adına; mental sağlık uzmanlarının yer aldığı, sanal ortamda kitlesel hareketliliği ve etkileşimi sağlayacak bir mobil uygulama sistemi geliştirilmesidir. Mental sağlık, insanlar arası iletişim ile desteklenmesi gereken bir olgudur. Mecburi sosyal izolasyon içerisinde, COVID-19 sebebiyle çocuklarda oluşabilecek mental sağlık problemlerinden sakınmak, çocukların refahını sağlamak ve yine COVID-19 etkisinde kitlesel mental sağlık durumunun denetimi yoluyla bu problemin çözülmesi adına çok-disiplinli bir proje çerçevesi çizilmiştir. Bakker vd. (2016) tarafından kaleme alınan araştırma mental sağlık desteği için mobil uygulama sistemlerinin potansiyelini ortaya koymaktadır. Yine Graham vd. (2019) tarafından gerçekleştirilen güncel çalışma, Yapay Zeka gibi yenilikçi teknolojilerin bu yöndeki etkin rolünü ifade etmektedir. Projedeki çözüm, mental sağlık desteği konusunda otomatik zeki çözümleri de kullanacak ve teknolojik bir yaklaşım ile gelecek salgınlara karşı güçlü bir yeni neslin yetiştirilmesi konusunda etkili olacaktır.

2. Temel Amaç ve Hedeflerimiz

Bu projenin temel amacı, ilkokul ve ortaokul dönemindeki (ortalama 6-13 yaş aralığındaki) çocukları, COVID-19 esnası ve sonrasında görülebilecek negatif mental (zihinsel) sağlık problemlerinden koruyabilmek adına; Yapay Zeka ve Oyunlaştırma tabanlı, kitlesel ve uluslararası ölçekte bir mobil uygulama sistemi ortaya koymaktır.

Söz konusu temel amaç doğrultusunda proje hedefleri genel olarak şöyledir:

1- COVID-19 nedeniyle değişime uğrayan dünyada geleceğin aktörleri olacak çocukların mental sağlığını pozitif düzeyde tutacak ve böylece üst düzey esenliklerini (well-being; bireylerin fiziksel-ruhsal-sosyal refah içinde olma durumu) sağlayacak hızlı aksiyonların alınması için mobil kapsamda bir iletişim-etkileşim çözümü sunmak.

2- COVID-19 nedeniyle eğitim süreçlerinden ve psikolojik gelişme-öğrenme süreçlerinden uzakta kalan çocuklar ile uzmanların (psikologların / doktorların / sağlık çalışanlarının) sanal ortamda bir araya gelmelerini sağlamak.

3- COVID-19’un küresel bir salgın (pandemi) olması nedeniyle; başta ulusal ölçek olmak üzere, uluslararası araştırmacıların da katılımıyla kitlesel ve uluslararası ölçekte bir mental destek hareketinin oluşturulması.

4- Mobil uygulama sisteminde Yapay Zeka tabanlı kombinatoryal (combinatorial) optimizasyon çözümünün kullanımı sayesinde, Makine Öğrenmesi süreçlerine ihtiyaç duymaksızın, amaç fonksiyon mantığına dayalı hızlı çözümler üreten bir karar verme (decision making) mekanizmasının sağlanması.

5- Veri analitiği ve görselleştirmeler yardımıyla, yerel ve küresel çaptaki mental sağlık durumunun çocuklar ölçeğinde anlık ve zamana yayılmış biçimde, bilimsel yönde ele alınmasını sağlamak.

6- Gelecek araştırmalar ve olası salgınlar / sağlık problemleri için Açık Erişim (Open Access) veri kaynağı elde edilmesi.

7- Rol tabanlı profiller ve Oyunlaştırma yaklaşımlarıyla birlikte bütün kullanıcıların iyi vakit geçireceği, yerel ve kitlesel kapsamda tecrübe edilebilecek bir sanal ortam ortaya koymak.

8- Projeyi başarıya götürecek; teknik bağlamda etkin ve verimli çalışan bir mobil uygulama sistemi tasarlanıp geliştirilmesi.

9- Uluslararası araştırmacılar / yüksek öğrenim kurumlarıyla COVID-19 mücadelesinde iş birliklerini sağlamak.

10- Lisans ve lisansüstü düzeydeki öğrencilere uluslararası etkileşimi de içeren, COVID-19 gibi önemli bir toplumsal sağlık problemine karşı etkin bir proje deneyimi yaşatarak, akademik niteliklerini-gelişimlerini desteklemek.

3. Teknik Detaylar ve Süreç

Proje önerim dahilindeki mobil uygulama sisteminin ismi kısaca WM-KiDS olabilir. Söz konusu isim, ulusal ve uluslararası kapsama atıf yapmak adına; çocukların esenliklerini, yani ‘well-being’ (bireylerin fiziksel-ruhsal-sosyal refah içinde olması) durumunu vurgulayan ‘W’ harfi ve mobil çözümü vurgulayan ‘M’ harfinden oluşan WM kombinasyonuna Türkçe ‘Kitlesel Denetim Sistemi’ kelimelerini temsil eden ve İngilizce çocuk anlamına gelen ‘KiDS’ kelimesinin eklenmesiyle oluşturulmuştur. Böylelikle sistemin ve uygulanacak çözümün hedef kitlesi ve ilgi çekiciliği ön plana taşınabilmektedir.

WM-KiDS mobil uygulama sistemi logosu.

3.1. WM-KiDS Mobil Uygulama Sisteminin Temel Özellik ve İşlevleri

Geliştirilecek olan WM-KiDS mobil uygulama sistemi genel olarak kitlesel kullanıcı katılımını içeren, Oyunlaştırma unsurlarının hedef kitle olan ilkokul ve ortaokul dönemi çocuklarına yönelik düzenlendiği; genel olarak kolay, hızlı kullanımı teşvik edecek şekilde düzenlenmiş bir sosyal etkileşim ortamı olacaktır. Sistem genel olarak ilerleyen alt-başlıklarda da detaylandırılacağı üzere merkezi sunucuya bağlı uygulama üzerinden çalışan ve kitlesel kullanım ile değer kazanan bir yapıya sahip olacaktır. Bu doğrultuda, WM-KiDS mobil uygulamasının temel özelliklerini ve kullanım işlevlerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Mobil uygulama başta Türkçe olmak üzere, İngilizce, Portekizce, Hintçe, Çince dil desteğine sahip olabilecektir. Duruma göre tabi ki bu dil kapsamının genişletilmesi projenin etkinliğini üst düzeye taşıyacaktır.
• WM-KiDS Android ve iOS mobil cihazları destekleyen bir uygulama olarak geliştirilecektir (Ayrıca Yazılım Mimarisi ve Yazılım Geliştirme Modeli başlığı). Diğer yandan, -tıpkı Instagram uygulamasında olduğu gibi- masaüstü (PC) ortamda kullanımı da mümkün olacak; bu kullanım şekli daha çok yönetim ve analiz için organize edilmiş olacaktır.
• WM-KiDS mobil uygulaması üç farklı kullanıcı profiline (türüne) sahip olacaktır: (1) Çocuk Kullanıcı (Normal Kullanıcı), (2) Uzman Kullanıcı (Psikolog / Doktor / Sağlık Çalışanı), (3) Yönetici Kullanıcı (tepe kullanıcılar / proje ekibi).
• Rastgele kullanıcı kayıtlarını önlemek için içeriden davet, özel kayıt kodu kullanımı gibi önlemler düşünülmektedir.
• Uygulama kapsamında verilerin uçtan uca şifrelenmesi sağlanacaktır.
• WM-KiDS kapsamında ‘Piksel Sanatı’ tabanlı görsel unsurların kullanımı sağlanacaktır (Bu yaklaşım hem MineCraft tarzı uygulamalara olan ilgiye bağlantı kuracak, hem görsel anlamda ilgi çeken söz konusu nostaljik tasarımın kullanımını sağlayacak, hem de kullanılan görsel unsurların uygulamaya / sisteme yük getirmemesini sağlayacaktır).
• WM-KiDS ortamında Oyunlaştırma ve optimizasyon süreçlerini kolaylaştırmak ve uygulamayı ilgi çekici hale getirmek için Çocuk Kullanıcı ve Uzman Kullanıcı profilleri için ‘Rol Tabanlı’ kullanıcı modelleri ve karakterleri kullanılacaktır. Buna göre her kullanıcıda, -veri analitiğine imkan verecek şekilde- yapılan eylemlere göre puan kazanılmasını sağlayan dört farklı karakteristik ve ağırlıklı karakteristik puanları içeren ve kitlesel / bölgesel puanlara göre normalize edilmiş birer itibar (reputation) puanı olacaktır. Her bir karakteristiğin puanına göre veri görselleştirilmesi yapılacaktır. Bu bağlamda Çocuk Kullanıcı ve Uzman Kullanıcı karakteristikleri ve puan durumları uygulama için matematiksel fonksiyonlarla desteklenen her karakteristiğin genel özellikleri şu şekildedir:
  • Çocuk Kullanıcı: (1) Enerji: Uygulamada kaldığı sürece puanı artan ancak çocukların uygulamaya aşırı bağımlı olmasına sebep olmaması adına başka kullanıcılarla etkileşime girdikçe değeri azalabilen karakteristik. (2) Cesaret: Uzman ile iletişime geçtikçe ve yine mental sağlık durumunu kontrol eden uygulama çekirdek içeriklerine veya uzman kullanıcı içeriklerine verilen dönütlere göre puanı artan / azalan karakteristik. (3) Bilgi: Uygulamada uzman kullanıcı içerikleri okuma-görüntüleme ve başkalarıyla paylaşma durumuna göre puanı artan / azalan karakteristik. (4) Özveri: Başka çocuk kullanıcılarla etkileşime girme ve uzmanlara yönlendirme durumuna göre puanı artan / azalan karakteristik.
  • Uzman Kullanıcı: (1) Enerji: Uygulamada kaldığı ve çocuk kullanıcılarla etkileşime girme düzeyine göre puanı artan / azalan karakteristik. (2) Kaynak: Uygulama ortamında içerik paylaşma / ekleme ve çocuk kullanıcılardan içeriklere gelen dönütlere göre puanı artan / azalan karakteristik. (3) Tecrübe: Çocuk kullanıcılarla etkileşim ve çocuk kullanıcıların uzman kullanıcıya verdikleri beğeni dönütlerine göre puanı artan / azalan karakteristik. (4) Liderlik: Diğer karakteristiklerin değişme oranına, çocuk kullanıcılardan gelen dönütlere ve başka uzman kullanıcı profillerden gelen puanlama durumlarına göre artan / azalan karakteristik.

    WM-KiDS mobil uygulama sisteminde kullanıcı rol tabanlı modeller (temsili).

• Daha önce de ifade edildiği üzere; WM-KiDS ortamında kullanıcılar profillerini birer karakter ile temsil edeceklerdir. Bu karakterleri ilk uygulama kaydında oluşturacaklar, ardından karakterleri için sonradan çeşitli bileşenler satın alarak, karakteristik puan kazanma analitiğinde gelişmeler (örneğin, tek seferde daha fazla Enerji puanı kazanma gibi) elde edebileceklerdir. Satın almalar, Çocuk Kullanıcı profili için Bilgi karakteristiği puanlarını kullanarak, Uzman Kullanıcı profili için ise Tecrübe karakteristiği puanlarını kullanarak yapılabilecektir (Burada, bilgi ve tecrübenin her zaman değişken yapıda olduğu ve sonu olmadığı felsefesi izlenmektedir).
• Bütün kullanıcılar, COVID-19 ölçeğinde mental sağlık durumunun küresel çapta durumunu görebilecek, kullanıcılar ait oldukları ülke sınırlarına yönelik verilere daha hızlı erişebilecektir (Ayrıca Veri Analitiği Altyapısı başlığı).
• Yeterli Liderlik puanına ulaşan ya da yönetici kullanıcılar tarafından yetki yükseltmesi yapılan Uzman Kullanıcılar kendilerine ait gruplar oluşturabilecektir.
• WM-KiDS ortamında zaman zaman Çocuk Kullanıcı profilleri karşısına çıkacak çeşitli çekirdek bileşenler ve Uzman Kullanıcı profilleri tarafından oluşturulabilecek (1) Çoktan Seçmeli, (2) Birden Fazla Seçmeli, (3) Açık Cevaplı sorular üzerinden mental sağlık durumları konusunda dönütler alınabilecektir. Bu noktada, içerik eklemelerinde optimizasyon çözümlerine uyum adına içeriklerin Çocuk Kullanıcı profilindeki her karakteristik (Enerji, Cesaret, Bilgi, Özveri) için puan atamalarının yapılması istenecektir ( Yapay Zeka ve Oyunlaştırma Altyapısı başlığı).
• WM-KiDS kullanıcıları aralarında çeşitli basit oyunları (örneğin, pong, bilgi yarışması, refleks-dikkat oyunları) oynayarak karakteristik puanlarını geliştirmeye çalışabilecektir.
• WM-KiDS ortamında yer alan Yapay Zeka optimizasyon altyapısı, kullanıcıları birbirlerine ve içeriklere dolaylı yönden yönlendirecek yol haritalarını tasarlayarak, kullanıcılara öneri veya otomatik etkinlik olarak dönütlerde bulunulmasını sağlayan bir işlevin devrede olmasını sağlayacaktır.
• WM-KiDS ortamı, sosyal medyadaki tipik içerik paylaşımı, yorum, beğenme gibi unsurları içerecektir. Ancak bu unsurların uygulama amacını engellemeyecek düzeylerde olması için çeşitli iyileştirmeler yapılması planlanmıştır.
• WM-KiDS ortamının son teknolojiye erişimi olmayan çocukları da kapsaması adına; alternatif veri iletişim yöntemleriyle (örneğin, e-posta, SMS, alternatif Web veri iletimleri) uygulamadaki profilin denetimine imkan verecek stratejiler de düşünülmekle beraber, proje ekibi içerisinde netleştirilmiş olacaktır.

 

WM-KiDS mobil uygulama sisteminde (a) kullanıcı profil karakteri bileşen satın alma (b) basit oyunlar (temsili).

3.2. Veri Toplama Yöntemleri ve İlgili Süreçler

COVID-19 ile mücadelenin aciliyeti ve hızlı aksiyon alma amaçlarından dolayı, WM-KiDS sistemi genel olarak mümkün olduğunca kullanıcı etkileşimine dayanan ve bu noktada uzmanlar ile çocuklar arası iletişim-etkileşim süreçlerini güdüleyen bir felsefe izlemektedir. Ancak tabi ki, uygulamanın geliştirilmesi süreci öncesinde çeşitli veri toplama süreçleri ve uygulama içerisinde işe koşulacak çeşitli yöntemler de planlanmalıdır. Bu yöndeki temel hususlar şöyle açıklanabilir:

• Mobil uygulama geliştirme süreçlerine geçilmeden önce yapılan ön hazırlıklar arasında WM-KiDS çekirdek bileşenlerine ve mental sağlık durumu ölçme mekanizmalarında yer alacak olan maddelerin (ifadelerin/soruların) belirlenmesi amacıyla  proje ekibine dahil edilecek Psikoloji ve Eğitim Bilimleri tabanlı danışman bilim insanlarının da katkılarıyla, Amerikan Pediatri Akademisi (AAP: American Academy of Pediatrics) ve yine ABD merkezli Anne ve Çocuk Sağlığı Bürosu (MCHB: Maternal and Child Health Bureau) tarafından hazırlanmış olan anket çalışmalarının (American Academy of Pediatrics, 2010) harmanlanması yoluna gidilebilir. Bu noktada, yine danışman bilim insanlarının alternatif veri toplama araçları konusundaki bilgileri-önerileri de dikkate alınmakla birlikte, ayrıca COVID-19 sürecini daha iyi ölçmek adına alternatif anket maddelerinin tasarlanıp eklenmesi de sağlanmış olacaktır (Bu husus sistemin mental değerlendirme altyapısının güncelliği adına önemlidir). WM-KiDS ortamında kullanılacak maddelerin belirlenmesi ve yine alternatif durumların tespiti amacıyla anketler, başta Türkiye olmak üzere, yabancı araştırmacı ve danışmanın ülkeleri ve ulaşabilecek çevre-alternatif ülkelerde çevrimiçi (online) olarak hedef kitle olan; ilkokul-ortaokul çağındaki (ortalama 6-13 yaş) çocuklardan veri toplamak amacıyla uygulanacaktır (İhtiyaç duyulan katılımcı sayıları ekip-danışmanlar tarafından belirlenecektir). Toplanan verilere uygulanan güvenirlilik-geçerlilik testleri neticesinde maddelerin revizyonu (ve hatta katılımcılar taraflı ucu açık yorumlar neticesinde -gerekli ise- düzeltme-eklemeler) gerçekleştirilecektir. Bu noktada söz konusu anket maddeleri sistem geliştirme sürecinde tasarlanacak diğer çekirdek bileşenler arasında yer alacaktır (Tabi ki verilerin toplanmasına ilişkin olarak gerekli Yasal/Özel İzinler alınmış olmalıdır).
• WM-KiDS ortamında kullanıcıların gerçekleştirdikleri eylemler veri analitiği bağlamında sürekli analiz içerisine tutulacağı için bu süreçler de yine veri toplama kapsamının içerisinde yer alacaktır.
• Daha önce de ifade edildiği üzere, WM-KiDS ortamında yer alan Uzman Kullanıcılar taraflı oluşturulan her türlü Çoktan Seçmeli, Birden Fazla Seçmeli, Açık Cevaplı sorular yine veri toplama araçları olarak aktif rol üstleneceklerdir.
• WM-KiDS sistemi üzerinden çocukların kitlesel çapta mental sağlığının takibi-denetimi ve analizi, projenin en önemli çıktıları arasında yer alacaktır. Bu noktada Türkiye ölçeği başta olmak üzere küresel ve yabancı araştırmacı ile danışmanın bulundukları ülkeler (Brezilya, Hindistan) ve ulaşabilecek ülkeler (örneğin, Çin, Portekiz, İngiltere, İtalya) bağlamında elde edilen verilerin ayrı ayrı raporlanmasına dikkat edilecektir.

WM-KiDS ortamından ve dolayısıyla proje sürecinden elde edilen verilerin Açık Erişim (Open Access) olarak literatürle ve COVID-19 mücadelesinde ilgili taraflarla paylaşımı gerçekleştirilmesi de önemlidir.

3.3. Yazılım Mimarisi ve Yazılım Geliştirme Modeli

WM-KiDS mobil uygulama sisteminin kitlesel ölçekte iletişime açık olması gerekliliği ve projenin bilimsel bulgularını daha kolay elde edilmesi gerekliliklerinden dolayı, genel yazılım mimarisi merkezi sunucu (server) ve mobil uygulamayı kullanan node (düğümler) kapsamında şekillendirilecektir (En azından düşüncem bu yönde…). Genel mimari, platformlar ve geliştirme modeli yöntemleri ise şu şekilde olacaktır:

• API (Application Programming Interface) gibi günümüz etkin servis tabanlı bileşenleri üzerine kurularak geliştirilen WM-KiDS sistemin temel yazılım mimari yapısının, Olay Güdümlü Mimari (Event Driven Architecture) (Dunkel vd., 2011; Taylor vd., 2009) yapısı üzerinden oluşturulması yoluna gidilecektir. Bu mimari, adından da anlaşılacağı üzere sistem üzerindeki olayları yakalayan fonksiyonlarla, veri toplama ve eyleme dönüştürme açısından etkili olacaktır.
• WM-KiDS uygulamasının hibrit yapıda geliştirilmesi; böylelikle HTML5, CSS ve Javascript gibi Web teknolojilerinin sağlıklı iletişimine dayanan ve Android, iOS, masaüstü platformlarda çalışabilme avantajını elde etmesi sağlanacaktır. Böylelikle COVID-19 mücadelesinde acil çözüm sürecinin mümkün olan en hızlı geliştirme süreçleriyle desteklenmesi stratejisi izlenecektir. Bu noktada, kodlama süreçlerinde Ionic, Cordova, Xamarin ve Titanium gibi önde gelen platformlar arasından tercih yapılacak, merkezi sunucu sistemindeki veritabanı sistemi öncelikli olarak SQL olacaktır.
• Acil-hızlı çözüm geliştirme ve proje ekibinin etkin iş bölümü içerisinde çalışmasını sağlamak adına geliştirme modeli olarak Çevik (Agile) Geliştirme Modeli (Cockburn, 2006; Martin, 2002) kullanılmış olacaktır.

3.4. Görsel Bileşenler ve Çekirdek İçerikler

WM-KiDS mobil uygulama sisteminde görsel bileşenlerin özellikle çocukların ilgisini çekecek ve kolay kullanımı sağlayacak yapıda olmasına özen gösterilecektir. Daha önce de açıklandığı üzere; ‘Pixel Sanatı’ odaklı tasarımlarla birçok avantajın yakalanması sağlanacaktır. Mobil uygulamanın standart olarak özellikle şu çekirdek içerikleri içermesi yoluna gidilecektir:

• Sistem tarafından Çocuk Kullanıcı profil karakteristikleri ve mental değişimlerine (veri analitiği ile otomatik bir şekilde hesaplanacak-denetlenecektir) göre zaman zaman sunulan mental durum değerlendirme anket maddeleri / soruları.
• COVID-19’a karşı alınabilecek fiziksel sağlık önlemleri konusunda bilgilendirme notları, animasyonlar, videolar,
• COVID-19’a karşı mental sağlığı koruma noktasında tavsiyeler, teşvik edici ev aktiviteleri, fiziksel sporlar (örneğin, ev ortamında jimnastik hareketleri), animasyonlar, videolar.
• Mobil uygulama kullanım ve arkadaş-uzman bulma kılavuzları, ön-tanımlı gruplar,
• Uzman Kullanıcı profilindeki kullanıcılar için kılavuzlar, Çocuk Kullanıcı takip modülleri,
• Kullanıcılar arası iletişim, paylaşım modülleri (örneğin mesajlaşma arayüzü) ve hazır emoji-GIF setleri.

Çekirdek içeriklerin oluşturulması sırasında ilgili proje ekibi üyeleri ve danışman bilim insanlarının katkıları önemlidir. Bu nedenle proje ekibinin itinayla organize edilmesine ilişkin vurgumu bir kez daha yapmak isterim…

3.5. Yapay Zeka ve Oyunlaştırma Altyapısı

Mobil uygulama ortamında kullanılacak olan Yapay Zeka tabanlı optimizasyon mekanizması, WM-KiDS sisteminin kullanıcı eylemlerinden karar verme (decision making) mekanizmalarını otomatik olarak işleterek, en uygun aktiviteler-etkileşimlerle COVID-19 sürecinde mental sağlığın korunması adına işletilecek kritik bir işlev olacaktır. Bu bağlamda, sistem içerisinde kombinatoryal (combinatorial) optimizasyon adı verilen ve eldeki potansiyel çözümlerden hangileriyle oluşturulacak kombinasyonun en uygun çözümü vereceğini tespite dayanan (Korte vd., 2012) bir matematiksel süreç işletilmiş olacaktır. İlgili çözümü sağlama noktasında yaygın bilinen ve karıncaların kolektif besin arama-işaret etme davranışlarına dayanan Karınca Koloni Optimizasyonu algoritmasının (Blum, 2005; Dorigo vd., 2006) sisteme entegrasyonu sağlanacaktır. WM-KiDS içerisinde çalıştırılacak optimizasyon ve karar verme süreci genel hatlarıyla şöyle işleyecektir:

• Adım 1: İlgili kullanıcının (Çocuk Kullanıcı veya Uzman Kullanıcı) sahip olduğu profil karakteristikleri ve itibar değerlerinin yerelde ve küreseldeki ortalama değerlerin dahil olduğu bir dört farklı matematiksel fonksiyon üzerinden normalize-adapte edilmiş tespit değerleri bulunacak,
• Adım 2: Tespit değerleri ile kullanıcının seçebileceği (veya kritik-düşük değerlerde sistemin otomatik göstereceği) içerik, kullanıcı ve paylaşımlardan potansiyel çözüm unsurları seti oluşturulacak,
• Adım 3: Kullanıcının seçebileceği çözüm unsurları arasında olası geçiş rotaları belirlenecek (söz konusu belirleme Çocuk Kullanıcı profilleri için mental sağlık düzeyinin pozitife taşınması, Uzman Kullanıcı profilleri için yardıma ihtiyaç duyan profillere ulaşımın sağlanması yönündeki rotalar üzerinden olacak),
• Adım 4: Belirlenen rotalar üzerinden gidilmesi en uygun yol belirlenerek, ilgili kullanıcıya bir sonraki eylemler için yol gösterilecek ya da ekrana uygun içerikler-kullanıcılar görüntülenecektir.

Söz konusu algoritmik adımlara dahil olacak olan matematiksel fonksiyonlar ve kullanıcı rotalarını belirleyecek amaç fonksiyon modelleri, proje ekibi uzman araştırmacıları tarafından tasarlanmış olacaktır.

WM-KiDS sisteminde kombinatoryal optimizasyon tabanlı karar verme mekanizması (temsili).

WM-KiDS mobil uygulamasının başarımı sağlama noktasında kullandığı diğer bir yaklaşım Oyunlaştırma (Gamification) adı verilen ve oyun mekaniklerinin, düşünce biçimlerinin farklı problem çözümlemelerine uyarlanmasını ifade eden (Stieglitz vd., 2017) yaklaşım tercih edilecektir. Oyunlaştırma süreci özellikle Uzman Kullanıcı profillerinin mesleklerinin gereği psikolojik-mental desteği çocukların ilgi odaklarında sunmasına ve çocukların uygulama ortamındaki süreçlerde iyi vakit geçirmesine imkan verecektir. Oyunlaştırma ölçeğinde genel olarak amaç-tabanlı çözüm, ödül mantığı, geri bildirim, sanal unsurlar, sıralama (ranking), quiz, mücadele gibi birçok Oyunlaştırma faktörü (Kocakoyun vd Ozdamli, 2018) sistemde yer alacaktır.

3.6. Veri Analitiği Altyapısı

WM-KiDS mobil uygulama sisteminin özellikle merkezi sunucu (server) tarafında API üzerinden anlık veri analitik çıktıları üreten çeşitli bileşenler olacaktır. Söz konusu bileşenler ile birlikte Yapay Zeka optimizasyon altyapısı da esasen bir tür veri analitiği unsurudur. Farklı olarak, veri analitiği bileşenleri kullanıcıların davranışlarından genel olarak (1) temel istatistiki dağılımlar (yerel ve küresel), (2) mental sağlık durumunun anlık düzeyi hesaplamaları (yerel ve küresel), (3) tahmine dayalı mental sağlık ve kullanıcı davranış verileri kapsamında çıktılar üretebilecektir. Bu çıktıların detayları yönetici kullanıcılar tarafında analiz edileceği gibi, uygulamadaki çocuk ve uzman kullanıcılar tarafına özet-anlık bilgilerin yansıtılması, hatta veri görselleştirmeleri yardımıyla aşağıdaki yaklaşımların işe koşulması sağlanacaktır:

• Yerel ve küresel haritalarla mental sağlık durumunun gösterimi (COVID-19 haritalarında gerçekleştirildiği gibi),
• WM-KiDS ortamında yer alan kullanıcılar arası etkileşimlerin sosyal ağ etkileşimi şeklinde gösterimi,
• Yerel ve küresel çapta aktif durumdaki grupların, ünlü uzman kullanıcıların görüntülendiği haritalar,
• Yerel ve küresel ölçekte farklı karakteristiklere ve itibar (reputation) durumuna göre ve ayrıca WM-KiDS ortamındaki basit oyunlardaki performanslara göre sıralama (ranking) listeleri (mobil uygulamalarda / oyunlarda olduğu gibi),
• WM-KiDS ortamında okunan-görüntülenen-paylaşılan içeriklerin istatistiklerle gösterimi.

3.7. WM-KiDS Mobil Uygulama Sisteminin Test Edilmesi ve Değerlendirilmesi

3.7.1. Teknik Testler

Proje kapsamında geliştirilecek WM-KiDS mobil uygulama sisteminin çeşitli açılardan test edilmesi ve değerlendirilmesi önemlidir. Bu bağlamda, şu teknik testlerin yapılması ve gerekli ise mobil uygulamada düzeltmelerin yapılması ön plana alınmaktadır:

• Fonksiyonel Test: Mobil uygulamanın yüklenmesi, silinmesi, kullanıcı kaydı, etkileşimi, arayüzlerinin kullanımı ve merkezi sunucu ile iletişimi kapsamında hatalar olup olmadığını anlamak adına yapılan kullanım testi
• Uyumluluk Testi: Mobil uygulamanın hedefte tutulan iOS ve Android platformlarına uyumlu çalışıp çalışmadığı, mobil ve masaüstü versiyonların uyumluluk sorunları olup olmadığı bu test sürecinde anlaşılmış olacaktır.
• Performans ve Yük Testi: Mobil uygulamanın (1) başlangıç süresi, (2) pil tüketimi, (3) cihaz hafıza kullanımı, (4) bilgi alış-verişi gecikme zamanı, (5) sunucu veri iletişim performansı, (6) Yapay Zeka tabanlı optimizasyon çalışma zamanı (running time) başta olmak üzere; çeşitli veri yüklemeleriyle genel performans-verimlilik testi gerçekleştirilecektir.
• Güvenlik Testleri: Mobil uygulamanın veri güvenliği; (1) kullanıcı veri güvenliği, (2) sunucu güvenliği ve (3) iletişim ağı güvenliği ölçeklerinde kontrol edilecektir.
• Lokalizasyon Testleri: Mobil uygulamanın, daha önce planlanan (ve proje sırasında genişletilebilecek) farklı hedef dillere geçişi ve kullanım süreçleri genel olarak test edilmiş olacaktır.
• Yapay Zeka Tutarlılık Testleri: Tasarlanan farklı senaryo ve sentetik veriler eşliğinde mobil uygulama Yapay Zeka tabanlı optimizasyon altyapısının en az %95 tutarlılıkla cevaplar üretip üretmediği test edilecektir.
• Oyunlaştırma Bileşenleri Testleri: Fonksiyonel Test sürecine ek olarak; sadece Oyunlaştırma bileşenlerinin doğru çalışıp çalışmadığı, kullanıcılara doğru çıktılar sağlayıp sağlamadıkları test edilmiş olacaktır.
• Mental Tespit Tutarlılığı: Proje ekibindeki danışman psikoloğun dahil olacağı bu test sürecinde, mobil uygulamanın yapay senaryolara ve çekirdek içerikler ile birlikte sonradan oluşturulan bilimsel mental sağlık senaryolarına en az %98 tutarlılıkla cevaplar üretip üretmediği denetlenecektir (Bu süreç için özel veri analitiği arayüzleri kullanılabilir).

3.7.2. Genel Testler ve Değerlendirmeler

Teknik test süreçlerini takiben; Türkiye, Brezilya, Hindistan, Çin ve Portekiz başta olmak üzere (daha önce de ifade edilen ve bu ülkelerin isimlerinin geçmesi durumu; burada projeyi tasarlarken işbirliği kurabileceğim uluslararası meslektaşlarımı dikkate alarak ülkeleri belirtmiş oluyorum) ulaşılması mümkün olan (özellikle yurt dışı araştırmacı-danışmanlar bu konuda çalışacaklardır) farklı ülkelerden 15 (veya daha fazla…) kullanıcının WM-KiDS uygulamasını belirli bir süre kullanması sağlanacak ve kullanım esnası ve sonrasına yönelik olarak aşağıdaki test ve değerlendirmelerin gerçekleştirilmesi sağlanacaktır:

• Kullanılabilirlik Testi: Önceden planlanmış uygulama kullanımı yönündeki senaryo adımlarının ortalama ne kadar sürede (saniye) tamamlandığı, izin verilen limitlerde ne kadarının başarıyla tamamlandığı ve kullanıcıların her bir adımın gerçekleştirilmesi yönünde hissettikleri zorluk düzeyi açısından dönütleri dikkate alınacaktır.
• Kullanıcı Deneyimi (UX) Değerlendirmeleri: Kullanıcılardan uygulama kullanım deneyimlerini maksimum 2 dakika uzunluğunda videolarda ifade etmeleri istenecektir.
• Değerlendirme Anketleri: Kullanıcıların deneyimlerine yönelik olarak 5’li Likert Ölçeği kapsamındaki maddeler ve açık uçlu sorular üzerinden tasarlanmış ankete cevap vermeleri istenecektir.

Söz konusu test ve değerlendirme süreçleri projede geliştirilen sistem ve çözümün başarımını anlama noktasında farklı perspektiflerden bulguların ve sonuçların elde edilmesine imkan verecektir.

4. Projenin Uygulanması Durumunda Süre ve Ekip Durumu

Önerdiğim proje hayata geçirilecek olursa; COVID-19 ile mücadelede hızlı bir şekilde başarıya ulaşması için ulusal ve uluslararası çapta bir proje ekibi ve en az 5, en fazla 9 aylık bir süre kullanılabilir (toplam süre hızlı aksiyon adına genel planlamalarla birlikte önerilere açıktır). Bu noktada proje ekibinin organizasyonu aşağıdaki avantajları beraberinde getirecektir:

• Ulusal ve uluslararası ölçekte bilim insanlarının dahil olduğu bir proje gerçekleştirilmelidir.
• Proje ekibinde yazılım teknolojileri, Yapay Zeka, mobil uygulama geliştirme, İnsan-Bilgisayar Etkileşimi gibi konularda uzman isimler yer almalı, yine Eğitim Bilimleri (Sınıf Yönetimi, -kitlesel süreçlere uygun- Açık ve Uzaktan Eğitim) ve Psikoloji ölçeğinde araştırmacı ve danışman bilim insanlarının katılımıyla etkin bir ekip oluşturulmalıdır.
• Proje ekibinin çok çeşitli nitelikleri ve sayı anlamında nispeten kalabalık olması, projenin acil kriterler ölçeğinde başarıya ulaşmasına sağlayacak enerji ve iş birliği dağılımı sağlamak adına faydalı olacaktır.
• Projenin, akademik anlamda farklı düzeylerdeki (Lisans, Yüksek Lisans ve Doktora) öğrencilerin enerjisiyle desteklenmesi adına; proje çıktılarıyla tecrübe ve vizyon kazanma fırsatına sahip olacak öğrencilerin projede yer alması önemlidir.
• COVID-19 nedeniyle içerisinde bulunulan durum, yabancı araştırmacı ve danışmanla uzaktan iletişimi-etkileşimi gerekli kılabilecektir. Proje sürecinde yabancı araştırmacı ve danışmanla koordinasyon bu bağlamda sağlıklı yürütülebilecektir. Yine koşullar elverdiği ölçüde; karşılıklı yüz-yüze ziyaretler de gerçekleştirilebilecektir.

5. Projenin Getirileri

Projenin başarıyla gerçekleştirilmesi durumunda elde edilmesi beklenen çıktı ve etkileri genel olarak şöyle sıralayabilirim:

1- İlkokul ve ortaokul çağındaki çocuklar, COVID-19 sürecinde mental sağlıklarını korumada etkin bir araca sahip olacaktır.

2- COVID-19 ve gelecekteki benzeri olası salgınlara karşı farkındalık düzeyleri artmış; ‘mental bağışıklık’ kazanmış yeni nesiller oluşacaktır.

3- COVID-19 ve benzeri salgınların sebep olabileceği sosyal mesafe açıklıkları; çocuklar, aileler ve uzmanlar nezdinde sanal ortamda kaldırılmış olacaktır.

4- Psikologların / doktorların / sağlık çalışanlarının mental sağlığın korunması yönünde çocuklara ulaşması kolaylaşacaktır.

5- Aileler, COVID-19 ve gelecekteki benzeri olası salgınlarda çocuklarının mental sağlığını koruyabilecekleri başarılı bir çözüme kavuşacaktır.

6- COVID-19 ve benzeri salgınların mental sağlığa olan etkileri konusunda, ülkemiz ve farklı ülkeler ölçeğindeki benzerliklere ve farklılıklara yönelik olarak, ilgili tarafların ve araştırmacıların yeni çalışmalara konu edebilecekleri veriler elde edilmiş olacaktır.

7- COVID-19 mücadelesinde ve gelecekteki benzeri salgınlara karşı ülkemiz ile farklı ülkeler arasında güçlü iş birliklerinin oluşması sağlanmış olacaktır.

8- COVID-19 ve gelecekteki benzeri salgınlara karşı kitlesel hareketler daha fazla ivme kazanacaktır.

9- COVID-19’un kitlesel mental sağlığa etkileri ve bu açıdan yayılımı; ülkeler, projeyle ilgili kurumlar ve söz konusu mesleki gruplar tarafından daha iyi anlaşılmış olacaktır.

10- Özellikle gelecek salgınlara karşı tahmin-teşhis odaklı süreçleri işletebilecek Yapay Zeka (Makine Öğrenmesi / Derin Öğrenmesi) tabanlı sistemlerin geliştirilebilmesine olanak sağlayacak veri setleri oluşturulmuş olacaktır.

11- Çocukların COVID-19 ve benzeri salgınlarda mental sağlığının korunması yönünde; ülke bakanlıkları, araştırma enstitüleri, meslek grupları ve araştırmacıların kullanılabilecekleri Açık Erişim (Open Access) verileri elde edilmiş olacaktır.

12- Politika yapıcılarının, meslek gruplarının ve bilim insanlarının gelecekteki olası salgınlara karşı mental sağlığın korunması yönünde eylem planları / önlemleri hazır olacaktır.

13- COVID-19 özeli dışında; daha genel anlamda olmak üzere, dijitalleşen ve değişen dünyada mental sağlığın korunması yönünde atılabilecek adımlar konusunda veriler konuyla ilgili taraflarla paylaşılabilir nitelikte olacaktır.

14- Proje ekibi, COVID-19 mücadelesinde hızlı ve etkin bir dijital çözüm üretmeleriyle önemli tecrübeler ve bilgi birikimleri elde edecektir.

15- Projede yer alan bursiyerler proje süreci deneyimi kazanacak ve olası lisans / lisansüstü araştırma çalışmalarına yön verme fırsatı bulacaklardır.

16- Gerçekleştirilen proje, ekibin niteliği ve tecrübesi sayesinde, daha geniş uluslararası projelerle eş-zamanlı ilerletilebilecektir.

17- Proje çıktılarının kapsamdaki disiplinleri (Bilgisayar Bilimleri, Psikoloji, Eğitim Bilimleri / Açık ve Kitlesel Öğretim…vb.) hedef alacak şekilde ulusal ve uluslararası yayın süreçlerine dahil olacağı da açıktır.

 

Kaynakça

American Academy of Pediatrics. 2010. “Mental Health Screening and Assessment Tools for Primary Care”. American Academy of Pediatrics Web Site. https://www.aap.org/en-us/advocacy-and-policy/aap-health-initiatives/Mental-Health/Documents/MH_ScreeningChart.pdf Son erişim tarihi: 30 Nisan 2020.

Avustralya Hükümeti Sağlık Departmanı. 2020. “Supporting the mental health of Australians through the Coronavirus pandemic (Fact Sheet)”. Avustralya Hükümeti Sağlık Departmanı Web Sitesi. https://www.health.gov.au/sites/default/files/documents/2020/03/covid-19-national-health-plan-supporting-the-mental-health-of-australians-through-the-coronavirus-pandemic.pdf Son erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.

Bakker, D., Kazantzis, N., Rickwood, D., Rickard, N. 2016. “Mental health smartphone apps: review and evidence-based recommendations for future developments”. JMIR Mental Health, 3 (1), e7.

Birleşik Krallık Hükümeti. 2020. “COVID-19 mental health campaign launches”. Birleşik Krallık Hükümeti Web Sitesi. https://www.gov.uk/government/news/covid-19-mental-health-campaign-launches Son erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.

Blum, C. 2005. “Ant colony optimization: Introduction and recent trends”. Physics of Life Reviews, 2 (4), 353-373.

C-Span. 2020. “COVID-19’s Impact on Mental Health and Developing Countries (TV interview: Luana Marques / President for the Anxiety and Depression Association of America)”. C-Span Web Site. https://www.c-span.org/video/?471594-1/covid-19s-impact-mental-health-developing-countries Son erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.

Chen, Q., Liang, M., Li, Y., Guo, J., Fei, D., Wang, L., …, Wang, J. 2020. “Mental health care for medical staff in China during the COVID-19 outbreak”. The Lancet Psychiatry, 7 (4), e15-e16.

Cockburn, A. 2006. Agile Software Development: The Cooperative Game. USA: Pearson Education.

Dong, L., Bouey, J. 2020. “Public mental health crisis during COVID-19 pandemic, China”. Emerg. Infect. Dis., 26 (7).

Dorigo, M., Birattari, M., Stutzle, T. 2006. “Ant colony optimization”. IEEE Computational Intelligence Magazine, 1 (4), 28-39.

Dunkel, J., Fernández, A., Ortiz, R., Ossowski, S. 2011. “Event-driven architecture for decision support in traffic management systems”. Expert Systems with Applications, 38 (6), 6530-6539.

Ercan, E. S., Arman, A. R., Emiroğlu, N. İ., Öztop, D. B., Yalçın, Ö. 2020. Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği COVID-19 (Korona) Virüs Salgını Sırasında Aile, Çocuk ve Ergenlere Yönelik Psikososyal ve Ruhsal Destek Rehberi. Türkiye Çocuk ve Genç Psikiyatrisi Derneği. https://www.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/6/2020/03/cogepdercovid-19rehberi30mart2020.pdf.pdf Son erişim tarihi: 26 Nisan 2020.

Evans, T. M., Bira, L., Gastelum, J. B., Weiss, L. T., Vanderford, N. L. 2018. “Evidence for a mental health crisis in graduate education”. Nature Biotechnology, 36 (3), 282.

Graham, S., Depp, C., Lee, E. E., Nebeker, C., Tu, X., Kim, H. C., Jeste, D. V. 2019. “Artificial intelligence for mental health and mental illnesses: An overview”. Current Psychiatry Reports, 21 (11), 116.

Gültekin, G., Baran, G. 2005. “Hastalık ve çocuk”. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 2 (9), 7.

Holmes, E. A., O’Connor, R. C., Perry, V. H., Tracey, I., Wessely, S., Arseneault, L., …, Ford, T. 2020. “Multidisciplinary research priorities for the COVID-19 pandemic: a call for action for mental health science”. The Lancet Psychiatry. In Press (Available online 15 April 2020). DOI: 10.1016/S2215-0366(20)30168-1

Kallivayalil, R. A. 2020. “COVID-19 and Mental Health: Working together in India”. World Psychiatric Association Web Site. https://www.wpanet.org/post/covid-19-and-mental-health-working-together-in-india Son erişim tarihi: 30 Nisan 2020.

Kanada Hükümeti. 2020. “COVID-19 and Mental Health @ Work”. Kanada Hükümeti Web Sitesi. https://www.canada.ca/en/government/publicservice/covid-19/covid-19-mental-health-work.html Son erişim tarihi: 30 Nisan 2020.

Karasz, A., Gany, F., Escobar, J., Flores, C., Prasad, L., Inman, A., …, Diwan, S. 2019. Mental health and stress among South Asians. Journal of Immigrant and Minority Health, 21 (1), 7-14.

Kocakoyun, S., Ozdamli, F. 2018. “A review of research on gamification approach in education”. Socialization-A Multidimensional Perspective. Eds.: Morese, R., Palermo, S., Nervo, J. United Kingdom: IntechOpen.

Korte, B., Vygen, J., Korte, B., Vygen, J. 2012. Combinatorial Optimization (Vol. 2). Heidelberg, Germany: Springer.

Kwan, I., Dickson, K., Richardson, M., MacDowall, W., Burchett, H., Stansfield, C., …, Thomas, J. 2020. “Cyberbullying and children and young people’s mental health: A systematic map of systematic reviews”. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking, 23 (2), 72-82.

Lai, J., Ma, S., Wang, Y., Cai, Z., Hu, J., Wei, N., …, Tan, H. 2020. “Factors associated with mental health outcomes among health care workers exposed to coronavirus disease 2019”. JAMA Network Open, 3 (3), e203976-e203976.

Levecque, K., Anseel, F., De Beuckelaer, A., Van der Heyden, J., Gisle, L. 2017. “Work organization and mental health problems in PhD students”. Research Policy, 46 (4), 868-879.

Liu, J. J., Butow, P., Beith, J. 2019. “Systematic review of interventions by non-mental health specialists for managing fear of cancer recurrence in adult cancer survivors”. Supportive Care in Cancer, 27, 4055-4067.

Liu, S., Yang, L., Zhang, C., Xiang, Y. T., Liu, Z., Hu, S., Zhang, B. 2020. “Online mental health services in China during the COVID-19 outbreak”. The Lancet Psychiatry, 7 (4), e17-e18.

Martin, R. C. 2002. Agile Software Development: Principles, Patterns, and Practices. USA: Prentice Hall.

McDaniel, J., Albright, D. L., Patrick, S. L., Beck, A., Piontek, A., Kono, S., …, Anton, P. M. 2019. “Physical activity and mental health among veteran lung and colorectal cancer survivors: Results from the behavioral risk factor surveillance system”. Military Behavioral Health, 7 (2), 238-244.

Özer, M. 2020. “Educational policy actions by the ministry of national education in the times of COVID-19.” Kastamonu Education Journal, 28 (3), 1124-1129.

Pilgrim, D. 2019. Key Concepts in Mental Health. United Kingdom: SAGE Publications Limited.

Saavedra, J. 2020. “Educational challenges and opportunities of the Coronavirus (COVID-19) pandemic”. World Bank Blogs. https://blogs.worldbank.org/education/educational-challenges-and-opportunities-covid-19-pandemic Son erişim tarihi: 26 Nisan 2020.

Schoch-Spana, M. 2020. “COVID-19’s Psychosocial Impacts”. Scientific American Weblog / Opinion. https://blogs.scientificamerican.com/observations/covid-19s-psychosocial-impacts/ Son erişim tarihi: 27 Nisan 2020.

Sehmi, R., Maughan, B., Matthews, T., Arseneault, L. 2019. “No man is an island: social resources, stress and mental health at mid-life”. The British Journal of Psychiatry, 1-7.

Slade, M., Oades, L., Jarden, A. (Eds.). 2017. Wellbeing, Recovery and Mental Health. United Kingdom: Cambridge University Press.

Stieglitz, S., Lattemann, C., Robra-Bissantz, S., Zarnekow, R., Brockmann, T. 2017. Gamification. Berlin, Germany: Springer.

T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. 2020a. “COVID-19 Salgını Sırasında Ruh Sağlığı ile İlgili Dikkate Alınacak Hususlar”. T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hiz. Bakanlığı Malatya İl Müdürlüğü Web Sitesi. https://www.ailevecalisma.gov.tr/malatya/haberler/covid-19-salgini-sirasinda-ruh-sagligi-ile-ilgili-dikkate-alinacak-hususlar/ Son erişim tarihi: 30 Nisan 2020.

T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. 2020b. “COVID-19 Salgını İle Mücadelede Psikososyal Destek Hizmetleri”. T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Zonguldak İl Müdürlüğü Web Sitesi. https://ailevecalisma.gov.tr/zonguldak/haberler/covid-19-salgini-ile-mucadelede-psikososyal-destek-hizmetleri/ Son erişim tarihi: 30 Nisan 2020.

Taylor, H., Yochem, A., Phillips, L., Martinez, F. 2009. Event-driven Architecture: How SOA Enables the Real-time Enterprise. USA: Pearson Education.

Telli Yamamoto, G., Altun, D. 2020. “Coronavirüs ve Çevrimiçi (Online) Eğitimin Önlenemeyen Yükselişi”. Üniversite Araştırmaları Dergisi, 3 (1), 25-34.

Truschel, J. 2020. “Top 25 Mental Health Apps: An Effective Alternative for When You Can’t Afford Therapy?”. PsyCom Web Site. https://www.psycom.net/25-best-mental-health-apps Son erişim tarihi: 30 Nisan 2020.

Tunus Cumhuriyeti Başkanlığı. 2020. “President activities during March 2020”. Tunus Cumhuriyeti Başkanlığı Web Sitesi. http://www.carthage.tn/?q=ar/event-created/month/2020-03 Son erişim tarihi: 30 Nisan 2020.

Türk Psikologlar Derneği Travma, Afet ve Kriz Birimi. 2020. “COVID-19 Salgını Sırasında Ruh Sağlığı”. Türk Psikologlar Derneği Web Sitesi. http://www.psikolog.org.tr/tr/blog/www/covid-19-salgini-sirasinda-ruh-sagligi-x656/ Son erişim tarihi: 27 Nisan 2020.

Türkiye Psikiyatri Derneği. 2020. “COVID-19 ve Ruh Sağlığı”. Türkiye Psikiyatri Derneği Web Sitesi. https://www.psikiyatri.org.tr/menu/161/cov%C4%B1d-19-ve-ruh-sagligi Son erişim tarihi: 27 Nisan 2020.

UNESCO. 2020. “How are countries addressing the Covid-19 challenges in education? A snapshot of policy measures”. Global Education Monitoring Reports. France.

World Health Organization. 2020a. “WHO Director-General’s opening remarks at the media briefing on COVID-19 – 11 March 2020”. World Health Organization Web Site. https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19—11-march-2020 Son erişim tarihi: 24 Nisan 2020.

World Health Organization. 2020b. “Mental health and psychosocial considerations during the COVID-19 outbreak”. World Health Organization Web Site. https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/mental-health-considerations.pdf Son erişim tarihi: 24 Nisan 2020.

Yavuz, Ö., Mızrak, S. 2016. “Acil durumlarda okul çağındaki çocukların eğitimi: Türkiye’deki Suriyeli mülteciler örneği”. Göç Dergisi, 3 (2), 175-199.

Zhou, L., Wu, S., Zhou, M., Li, F. 2020. “’School’s Out, But Class’ On’, The Largest Online Education in the World Today: Taking China’s Practical Exploration During The COVID-19 Epidemic Prevention and Control as an Example”. Best Evid. Chin. Edu. 4 (2), 501-519.

 

(Dikkat: Metin içeriği ve proje fikri / detayları tamamen Dr. Utku KÖSE’ye ait olup; izinsiz kullanılması, kopyalanması, hayata geçirilmesi hukuki sonuçlar doğuracaktır.)